رمان آنلاین زمستان بی بهار قسمت بیست وسه

رمان آنلاین زمستان بی بهار قسمت بیست و سه 

اثر:ابراهیم یونسی

داستانهای نازخاتون

جوان شده بود… پدر بزرگ معتقد بود که «فرقی نکرده است.» _ مادربزرگ متوجه متلک بابا بزرگ نشد؛ بابا خندید. وقتی مادربزرگ از اتاق بیرون رفت بابا با صدای بلند خندید و خطاب به بابابزرگ گفت :« مادر نفهمید، متوجه نشد که طرف خر رفته خر هم بر نگشته.» آخر طرف های ما معتغد بودند که خر را اگر به بغداد ببرند قاطر بر میگردد.
کفش هایم پاره شده بود؛ هر چند احتیاجی به کفش هم نداشتم. ولی همین را بهانه کردم و برای متحقّق کردن آرزوی بابابزرگ قلم و دوات و دفترم را آوردم و در ایوان چارچنگولی بر روی دفتر مشقم خم شدم و پس از این که دست ها و لب و دهن و صورتم را حسابی مرکبی کردم نامۀ زیر را خطاب به بابا نوشتم:
«پدر ازی زم. از دوری شما ناراحت ایم. چرا به شهر نه می آی. من کفش ندارم. بابا کفش خرید. بابابزرگ سلام دارد. مادربزرگ سلام دارد به ماسومه خانم. قربانت ابراهیم.
این هم یکی از گرفتاری های عجیب ما بود که به کردی حرف میزدیم و به فارسی مینوشتیم؛ بعد هم که دستور رسید به کردی هم حرف نزنیم و برای اینکه همیشه به یاد داشته باشیم که نباید به کردی حرف بزنیم آقای مدیر داده بود آقای محمودی که خط قشنگی داشت با خط درشت روی یک صفحه کاغذ نوشته بود : « پارسی سخن گوئید.» و این نوشته را در کلاس در جایی، در مقابل ما به دیوار زده بودند. راستی که مسخره بود! به کردی فکر کنم و به فارسی بنویسم! و بعد بی هیچ ضرورتی با اسماعیل رفیق پهلو دستی ام به فارسی صحبت کنم، و اگر نکنم کف دستی بخورم! خیلی چیز ها را که در کتاب می خواندیم نمیفهمیدیم، معلمی که فارسی بود لزومی در توضیح لغاتی که برای خودش و یکی دو شاگرد فارسی زبان متضمن هیچ دشواری و ابهامی نبود نمیدید؛ معلمی هم که محلی بود این چیز ها را بلد نبود، و جسارت پرسیدن از دیگران را هم نداشت، مبادا بگویند بی سواد است، وانگهی سوال کردن و پرسیدن هم اصولا رسم نبود، و ما مطالب را طوطی وار یاد میگرفتیم و تحویل میدادیم. من تا وقتی که بزرگ نشده و به کلاس های بالاتر نرفته بودم معنی «بی تمیز» را نمیدانستم: آن هم تازه خودم کشف کردم. معلم میخواند: « بیچاره خرابه بی تمیز است چون بار همی کشد عزیز است». و من و همۀ بچه ها دیگر بی تتمیز را در درجه ی متضاد تمیز و پاکیزه ادراک می کردیم و می پنداشتیم خر بیچاره هر چند دست و رو نمیشوید و نظافت نمیکند چون بار می کشد آدم محترمی است. یا بزرگترین کشف آن دوره از دوران تحصیم این بود که معلمی درباره این بیت توضیح داد: «این نراق از دست من بوده است یا _ از فقاگاه تو ای فخر کیا؟» شاگرد ها را یک یک بلند می کرد و قایم پس کله شان می زد و می گفت: « این تراق از دست من بوده است یا…» شاگرد بیچاره گاه میگفت از پس کلۀ من ( که تازه آن وقت معنی قفا را فهمیده بود) یا میگفت از دست شما. آقای معلم پس از اینکه تجربه را به تمامی کلاس ترمیم داد توضیح داد « که از هر دو است» و یک دست صدا ندارد! و ما بچه ها با بهت و حیرت به هم خیره شدیم، در حقیقت به دریای پیمایش نا پذیر دانش آقا معلم خیره شده بودیم که چنین مروارید گرانبهایی را از سینه بیرون داده بود. خیلی از معماهای دیگر مواقعی که معلم فارسی در محل نبود همچنان لاینحل میماند. یادم هست ملّای مکلّائی معلم ما بود، و به شعر معروف خاقانی رسیده بودیم، و او می کوشید بعضی از ابیات آن را معنی کند _ و در می ماند. یکی آنجا که میگفت: « از اسب پیاده شو بر نطع زمین نه رخ زیر پی پیلش بین شهامت شده نعمان». معلم میگفت: «من خودم ندیده ام ولی می گویند بازیی هست که به آن میگویند شطرنج» بعد بی آنکه کسی از او چیزی پرسیده باشد با قیافه ای تفکر آمیز می گفت: « نه، قطعا گنجفه و نرد نیست _ بله، به آن می گویند شطرنج. در این بازی از اسب پیاده میشوند و صورتشان را می گذارند روی زمین _ مثل اینکه جلو شاه به خاک می افتند _ و بعد فیل می آید و از روی نعمان رد می شود و او را زیر دست و پا می کشد، و بقیه نگاه می کنند!» و انگار این توضیح او را هم قانع نکرده باشد می افزود: « این بازی مخصوص پادشاه ها است؛ آن ها فیل را از هندوستان می آورند…» و ما به خیال خود میدان جولان میدادیم و پادشاهان را در دو صف رو به روی هم، مثل صفوفی که در امیرارسلان و اسکندر نامه و فلک ناز و خورشید آفرینِ مصوّر دیده بودیم مجسم می کردیم، و بعد در عالم خیال یکی را پیاده می کردیم و به وسز میدان می آوردیم؛ پادشاه می آمد، همه به خاک می افتادند و گونه شان را بر خاک می نهادند، و بعد فیل را به حرکت در می آوردیم و پس از مقداری کلنجار رفتن کار نعمان بیچاره را میی ساختیم _ چه بازی خنکی!
یکی دیگر از معمّا ها فنر بود، که تازه اگر به صورت اصلی خود هم بر ما جلوه گر شده بود باز ما از ادراکش ناتوان می بودیم.آن وقت ها چاپ سنگی بود، و خطاط ها در مبحث آهن و پولاد و چیز هایی که از این دو می سازند حرف «ن» کلمه را بی تاب نوشته بود و کلمه «فز» خوانده می شد، و معلم ما معتقد بود فز قاعدتا باید چیزی باشد مثل بادیه و دیگ یا دیگچه _ هرچند خود او ندیده است. تازه اگر فنر هم بود باز او ندیده بود، و ما همچنان می باید از تخیّلاتمان کمک بگیریم و چیزی شبیه سماور پیش خود مجسم کنیم!
باری، با هر خنس . فنسی بود نامه را تحریر کردم، و یک باره و دوباره و چند باره نوشتم، و برای مادربزرگ خواندم. مادربزرگ در حالی که از عمق دانش به شگفتی افتاده بود و قند توی دلش آب می شد، کلی تعریف تعریف کرد. وقتی به انتهای آن رسیدم و گفتم «قربانت ابراهیم» یکهو، انگار زنبوری به صورتش نزدیک شده باشد یکّه خورد و گفت: «خدا نکند! همۀ فت و فامیلش قربان یک موی گندیده ات بشن! تو چرا قربانش بشی؟! خواهراش قربانش بشن!» اصرار داشت بنویسم یک کمی ماست کیسه ای برایمان بفرستد. ولی ما «ماست کیسه ای» که نخوانده بودیم؛ گفتم نمیشود، نامه خراب میشود، و سرانجام از بس فشار آورد که گفتم ماست کیسه ای نخوانده ایم. گفت: «حالا که کیسه ای نخوانده ای بنویس ماست خیگه» _ که همان خیک فارسی است _ ولی من چه میدانستم. گفتم نمیدانم در فارسی به «خیگه» چه میگویند و چون نمیدانم نمیشود نوشت. مادربزرگ دمغ شد، امّا چون راه حلی نبود سرانجام رضا داد که نامه به همان صورت که بود بماند.
پدربزرگ هم آمد و باز جمله ی اختتامیه مطرح شد. گفت مرسوم است و شنیده است که معمولا مینویسند. او هم کلّی تعریف کرد؛ در حالی که خنده در صورتش موج می زد و دهنش از تعجب باز مانده بود نامه را از من گرفت، و انگار آن را بخواند مدتی از نزدیک به دقت نگاهش کرد. من دو زانو کنارش نشسته بودم و به او تکیه کرده بودم و کلمه به کلمه و لفظ به لفظ نامه را برایش می خواندم و با انگشت نشان می دادم، و او در فواصلی انگشتش را روی کلمه ای می گذاشت و می گفت: «گفتی این چیه؟» می گفتم «نون»، و او انگشتش را اللّه بختکی بر کلمۀ دیگری می گذاشت و می گفت: «این؟» می گفتم: «این؟… میم» بابابزرگ می گفت: «ها!» پس از چندی که نامه را درست معاینه کرد گفت: «هیچکدام از کلمات قرآن را تو اینجا نمی بینم.» مادربزرگ گفت: «وا، چه حرف ها! دو روزه که نمی شه خط قرآنی یاد گرفت! از یه الف بچه چه توقعی داری! تازه خط قرآنی هم که می نوشت باز تو که نمی دانستی.» بابابزرگ گفت: «چرا، الحمد و قل هو اللّه را که دیگر می دانم.» مادر بزرگ گفت: «می دانی، ولی نمی توانی که بخوانی.» بابابزرگ گفت پیش طلبه ها، تو مسجد زیاد نشسته ام، چشمم آشناست _ اگه بود بهت می گفتم. مثلاً لام الف لا (لا) تو الفبای این بچه زیاد نمی بینم _ در حالی که تو قرآن هست _ نیست اینطور!» من که جوابی نداشتم و حرفی به این نام و نشان نمی شناختم با نگاه مبهم سخنش را بفهمی نفهمی تأیید کردم. مادربزرگ داشت از کوره در می رفت، که بابابزرگ با مقادیری «بخ بخ» و احسنت و آفرین و دست به روی نامه کشیدن و نامه را نوازش کردن قال قضیه را کند. قرار شد که نامه را پیش از ارسال به خالو شریف نشان دهند و نظرش را جویا شوند. بابابزرگ معنقد بود که نامه را به دیگران نشان ندهیم، چون ممکن است چشم بزنند بچه را، وگرنه خیلی دلش می خواست که خودش آن را توی جیبش می گذاشت و به مسجد می برد و به ملاحسن و ملاصادق و میرزا احمد نشان میداد. ولی وقتی برای نماز رفت مادربزرگ نامه را مثل فتحنامۀ نادر شاه به همه ی همسایه ها نشان داد، با این تفسیر که نشسته ام و تا او چشم بر هم زده و استکان و نعلبکی را آب کشیده آن را نوشته ام_ آی دروغ! خاله صغرا، که زنی آذربایجانی بود و اقوامش در مراغه بودند اصرار داشت حالا که «مشه ممد» خدمتش تمام شده و مرخص می شودو به ولایت می رود نامه ای برای برادرش بنویسد که با خودش ببرد. مادربزرگ به او وعده داد و گفت یک نامه که چیزی نیست ده تا هم که بخواهد برایش می نویسم. از شما چه پنهان این نامه را هم نوشتم، و خدا می داند چه نوشتم؛ همینقدر یادم هست که پر بود «ازمشه کازم سلام داری، از زهرا سلام داری، از خودم سلام داری، از رویت را می بوسم، از دست ننه را می بوسم، از چشم بچه ها می بوسم.» انگار کتیبۀ بیستون او دیکته می کرد و من می نوشتم، با هزار بد بختی _ و صنار حق التحریر و کلّی تعریف و تمجید.
غروب خالو شریف پیدایش شد با آن صورت گوشتالو و سبزۀ تیره اش که به صورت راجه های هندی شبیه بود. جوان ها دم در جمع بودند؛ مادر بزرگ گفت بروم و نامه را بیاورم. با دلنگرانی رفتم و نامه را آوردم، و او داد دست خالو شریف؛ و خالو شریف با تبختر و طمأنینه ای عینکش را که شیشه های بادامی داشت به چشم زد و آن را خواند و بعد گفت که قلم و دواتم را بیاورم _آوردم. من دوات را نگهداشته بودم و او اصلاحات لازم را می کرد، با قیافه ای که گویی سلطان مسعود غزنوی است و می خواهد به شکار برود و فرامین چندی است که باید سواره امضا کند یا در حاشیه شان چیزی بنویسد. در صدر نامه « پدر ازیزم» را خط زد و با صدای بلند گفت: «قبله گاهی معظم.» و معظم را طوری ادا کرد که گفتی ده تا «ظ» را در یک لقمه به هم پیچیده و در دهان تپانده است، در حالی که آن را با « ض» نوشته بود! سپس در آخر نامه اضافه کرد: «اگر پَر داشتم من می پرسدم، به یک لحظه به خدمت می رسیدم.» و سر دستی عکس کبوتری را هم کشید که نامه را به منقار گرفته بود و می برد و گفت به همین صورت که هست بفرستم. و «قربانت» را هم قلم زد، و نوشت «جان فدا» و مادر بزرگ کلّی خوشحال شد!

اگر پر داشتم من می پریدم به یک لحظه به خدمت می رسیدم
باری، با شنیدن این بیت و دیدن این عکس حاضران همه نگاه های اعجاب آمیز خود را متوجه چهره ی پف کرده اش کردند، که اکنون یک دنیا وقار ساختگی بود و وانمود می کرد که این بیت را تازه از «کفش کن» حافطه اش بیرون کشیده، و در چنته اش از این چیز ها و چیز های بهتر از این فراوان است_ ولی افسوس که میدان جلوه و جولان نیست! یکی از حاضران آهی کشید و گفت: «خیلی میکشه تا یک جوجه بشه مرغ یا خروس!» مادر بزرگ گفت: «تازه خروس داریم تا خروس! گنجشک ده تا جوجه در میاره یکیش بلبل در میاد. حالا کو اون مادر هایی که میرزا شریف و امثال میرزا شریف را می زاییدند!» خالو شریف در عین حال که از این تعریف و تمجید ها یاد کرده بود، انگار چنین ستایشی در شأنش نباشد، گفت: «ای خواهر، تو هم یواش یواش داری کشف و کرامات هم به ریشمان میبندی!_ هزاران مثل شریف و از او بهتر آمده و رفته اند، و دنیا هنوز پا برجاست!» اسم بناپارت به گوشش نخورده بود وگر نه میگفت: « مث شریف و بناپارت!»… «ما کاری نکردیم، خواندیم میرزا شدیم، اینام میخونن میشن. حالا بچه است، یک سلی که بگذرد میبرمش پیش خودم _ یادش میدم چه کار بکنه.» مادربزرگ روبه من کرد و به لحنی سرزنش آمیز گفت: « زبان داری، اقلاً بگو خالو دستت درد نکند!» و بعد خودش به وکالت از من کفت: « خالو، دستت درد نکنه، خیلی ممنون_ خدا سایه ی شما را از سر ما کم نکند!» و خالو انگار بگوید قابل نبود، لبخند احمقانه ای بر لب آورد و گوش مرا پیچاند و افزود: « با همین یه چس سوادت باز خیلی از بابات جلوی، که گوز را با «ض» مینویسد.» حاضران خندیدند، و من کلی دمغ شدم، مادر بزرگ گفت: «برادر، هر زمینی که جوی آب از کنارش نمیگذرد، اون هم اگه راهنما داشت مثل تو با سواد میشد…» در حالی که بابا خیلی باسواد تر از او بود.
باری، شب ها و ساعات عمر یکایک چون پاره ابر هایی که در پیشاپیش بادی توفنده روانند و هرگز باز نمی گردند از فراز سر می گذشتند – و گذشتند، تعطیلات مانند کسی که به تدریج از افسردگی بدر آید و به نشاط گراید به تدریج که از پسِ مه امتحانات بیرون می آمد قسمت های بیشتری از چهرۀ خود را می نمود و بخش های بیشتری از شادی هایی را که پس از یک سال قیل و قال و کتک خوردن و ترس و لرز مدرسه انتظارمان را کشیده بود روشن می داشت، تو گویی زیبارویی بود که از مراحل اولیۀ آشنایی گذشته و گوشۀ چادر را از چهرا اش به کنار زده و اینک آماده بود با قدرت صورت زیبای خود به روی ما لبخند زند. و در تمام این مدت ما بچه ها چون مسافرانی که مدت ها دستخوش دریا گرفتگی و تلاطم امواج باشند بی تابانه بر عرشه کشتی این دوره از عمر آمده بودیم و با اشتیاق در جستجوی نشان هایی که خبر از نزدیکی ساحل بدهند چشم به اطراف گردانده بودیم، تا سرانجام مرغ ماهی خواری _ ماهیخوار امتحانات _ که ماهیان کوچک را شکار می کند _ مژدۀ نزدیکی ساحل را به مشتاقان داد.
آری، تعطیلات در رسیده بود. اکثریتی خندان و اقلتی گریان_ بچه های معصومی که موجبی برای گریه داشتند و خود در این میان بی تفصیر بودند _ با کارنامه های قبولی و ردّی، دوان دوان، با گردن های افراخته، و دل های شکسته و سر های فرو افگنده _ در حالی که مدارک تحصیلی را در حدّ سینه و بالاتر از آن در معرض دید رهگذران گذاشته یا از دید ایشان مخفی داشته بودیم به خانه ها و دکان ها رفتیم _ این شادی و غم هم، چون شادی و غم های روزگار دیر پا نبود. برای والدین، و ما، دانش و دان اندوزی اصولاً مطرح نبود: مظاهر دانش در شهر کوچک ما کسانی بودند که حرفه شان حدّی به درویزگی داشت، «اهل علم» شدن چنگی به دل نمی زد. مسأله بیشتر یک امر حیثیتی بود، که فلان پسر فلان از فلان پسر فلان عقب مانده یا نمانده: احساسی شبیه به احساسی که هر روز در کوی و گذر ناظر آن بودیم: غروب ها پیش از آنکه غول شب آنقدر نزدیک شود که روشنایی های روز را به تمامی ببلعد که دیگر جز تریکی چیزی نباشد، ما بچه ها در کوچه ها زور آزمایی می کردیم؛ گاه پدران و بزرگان می ایستادند و ما را تشویق می کردند _ و وای به وقتی که به زمین می خوری، که جز سرکوفت پاداشی نداشتی. این نکافات هم پایا نبود _ نتیجۀ امتحانات هم برای مردم شهر کوچک ما چیزی شبیه به این بود: ربع ساعتی اوقات مامه عبه (عمو عبد الله ) پدر حسن را تلخ می کرد، سپس چپقی چاق می شد و کار ها در مسیر عادی خود جریان میافت.
مردم شهر کوچک ما ملاک و معیاری برای زندگی نداشتند _ وانگهی خود را با کجا مقایسه کنند؟ یکی دوتای آنها به همدان و عده ای به شهر های مرزی عراق و چند نفری به حج رفته بودند… کسی تهران را ندیده بود؛ قصه هایی که راجع به بغداد و شام و جلب سر هم می کردند افسانه هایی بیش نبودند: سخنان مردم جهاندیده ای بودند که علی الرسم دروغ بسیار می گویند. زندگی مردم شهرهای مرزی عراق هم دست کمی از زندگی شهر کوچک ما نداشت. بنابراین معمولی زندگی می کردند _ امّا معمولی چطور؟ غنی بودند یا بی چیز؟ آرزو هایشان چه بود؟… باز معمولی؛ چون مبنای مقایسه در حقیقت خودشان بودند. نمیتوانستند فکر کنند که جز آنکه هستند می توانند باشند. در اینجا حال هم حال بود هم گذشته، غالب فرقی نکرده بود، بجای کلاه تخم مرغی کلاه پهلوی آمده بود _ ولی غالب همان بود _ گذشت زمان در این جا محسوس نبود، آخر اینجا شهر بزرگ بزرگ نبود، «عجائبات» هم چنانکه از نامشان پیداست، عجائب اند، و لذا استثناهایی بر قاعده ی معمول _ که زندگی خودشان بود _ و بنابراین گاه دهشت انگیز بود. تازه مگر همین مردم به یاد نداشتند که عثمانی ها حاکم شهر را تنها به جرم اینکه عکس زنی را در خانه اش یافتند اعدام کردند؟ پس آنها هم حق داشتند خرق عادت را نپذیرند و در خط «معمول» خود پیش بروند _ برای همین هم بود که مرغی را که صدای خروس میک رد و از مسیر عادی جنس خود منحرف می شد بی درنگ می کشتند، مثل امروز نبود که پسری یا دختری که تغییر جنسیت می دهد جلوه فروشی کند و در بیمارستان، در حالی که لباس پسرانه یا دخترانه _ بسته به مورد _ پوشیدده است با روزنامه نگاران مصاحبه کند و طرح های آتی زندگیش را برای علاقه مندان شرح دهد و به ملاحت یا خشونت لبخند زند، و آب از آب تکان نخورد.
شهر کوچک ما در واقع جایی بود بیرون از دروازه های جهان _ جایی بود که در آن عمل بر تأمل غلبه داشت _ امّا نه عمل مثل عمل ائللو یا عمل جاهای دیگر، _ عملی که می گوییم باز معمولی است: کوشیدن، رفتن، آمدن، و رنج بردن به نام زندگی و زندگی کردن در غالب رنج بردن. بیگمان بیحالی و رخوت هم بود، امّا نه بیحالی و رخوت ناشی از سیری و چلقی شکم و پیه گردن: بیحالی معمول _ ناشی از فقر مطلق. با این احوال طبعاً محلی برای جر و بحث بر سر چیز های کوچک نبود، که از آنها به مجادلاتی فلسفی تعبیر شود: جر و بحثی اگر بود قیل و قال ملّا هایی بود که بر سر «قیل» هایی که هر یک برای راست و ریس کردن یا خراب کردن طلاقی از کتاب خود در آورده بود در ایوان مسجد یا در خانه ها براه می انداختند. البته این ها هم مردم بی غمی نبودند که چندین چین چربی شکم را یدک بکشند _ هر چند کاری به مفهوم کار نداشتند. و اگر چه احساسات و شهوات این جامعه چندان محسوس و متمرکز نبود باز با اینهمه درام های مهمی بر پردۀ عالم واقع آن بازی می شد که شاید با بزرگ ترین درام های تاریخ پهلو می زد: همه معصوم، و همۀ این کشمکش ها مبنی بر یک سوء تفاهم بزرگ زندگی _ زندگی مردمی که برای زندگی آمادگی نداشتند. در این جامعۀ دور از دروازه های جهان همچون سایر جوامع پرت و دور افتاده و بسه، ازدواج های داخلی اساس کار بود، و به زحمت کسی را می شد یافت که به نحوی، سببی یا نسبی، با دیگری منسوب نباشد. و در این جامعه طبعاً افسانه ها و روایات برای مردم کشش عجیبی داشتند. نمیدانم این سخن تا چه پایه درست است که انسان اساساً موجودی است «مذهبی»، و بی «مذهب» روزگارش نمی گذرد. امروزه هم عده ای انتشار افکار مارکس را تا حدی بر این پایه توجیه می کنند که صورت «مذهب» به خود گرفته است (به یاد دارم دوستی که با هیأتی به مسکو رفته بود در بازگشت از سفر بستۀ کوچکی به عنوان ره آورد برایم آورده بود: غبار سالن بزرگ کرملین!) امّا به هر حال این را می دانم که توده های مردم خواهان دینی هستند که از حیث معجزه و اسرار و اساطیر غنی باشد و خلأ های زندگی را به تمامی پُر کند و جایگزینی برای آرزو هایشان بدست دهد.
مردان و زنان شهر کوچک ما در سی سالگی پیر بودند و در چهل و چند سالگی کم کم در سراشیب عدم گام می نهادند و می مردند. ای امان از این تاریخ و طبیعت! «طبیعت و تاریخ با مفاهیمی که ما برای خوب و بد قائلیم موافق نیستند: به تعبیر آنها خوب آن است که بپاید و بد ان است که نپاید.» _ ولی مگر مردم شهر ما بد بودند؟! امّا یک چیز را بگویم: با تمام این تفاصیل و با این که امروزه جهان در عین بزرگی کوچک شده و انسان ها با هم ارتباط نزدیک دارند و ظرف چند ساعت می توان به دور ترین نقطۀ جهان رسید و «پیشرفت» به کمال خود نزدیک شده است، من به این مردم نیکی که در آرامش و سکونشان تنها از اخبار شهر کوچکشان به هم می خورد و غم ودلواپسی سایر نقطه های کرۀ ارض در عرصۀ وجودشان جایی برای جولان نداشت غبطه می خورم، همچنان که آنها به زندگی روستایی و کوچکتر پدرانشان غبطه می خورند و از گرفتاری هایی که «پیشرفت» پیش آورده بود می نالیدند: آه کوه بزرگ دردش هم بزرگ است، شهر بزرگ گرفتاری هایش هم بزرگ است!
آری، چین های زودرسی که بر جبین این مردم پدید می آمد چین ناشی از تفکرات و تأملات و دلواپسی ها و نگرانی های معنوی و روانی و عصبی نبود؛ این چین ها ناشی از بی چیزی و بی غذایی بود. مسیر زندگی اطفال را والدین تعیین می کردند: پسر استاد صالح حلبی ساز استاد حسین حلبی ساز، و پسر حاج عبد الله دباغ حاجی سلیم دباغ، و پسر رحیم مسگر سعید مسگر می شد، و هکذا! این حدود و ثغور ظاهراً از روز ازل معین شده بود و تخطی از آن میسر نبود…
وای، تابستان فرا رسید _ و از دور چه زیبا و خیال انگیز بود؛ مثل هر چیز دور و دور از دسترسی _ امّا درست مثل مهی که بر گرد کوهی می پیچد یا دل تنگ دره را پر می کند و از دور زیبا و هیبت انگیز است و چون به درونش می روی هیچ نیست _ حتی دود هم نیست _ تابستان هم با همۀ آرایه های زیبایی که در خیال ما خود را بدان آراسته بود زیبا نبود. چه نقشه ها که کشیده بودیم _ امّا همه بیهوده. این نیز چون هر هدفی وقتی به آن میرسی دیگر هدف نیست، و هدف دیگری را ارائه می کند که مسافتی دراز با آن فاصله دارد. یادم هست دفترچه هایی داشتیم که بر پشت جلد آنها نام و نشانی دانش آموز _ دانشجو _ و دبستان و دبیرستان و دانشکده چاپ شده ود.هنگامی که در دبستان بودیم در این آرزو می سوختیم که در مقابل نام خود به جای دانش آموز دبستان دانش آموز دبیرستان را درج کنیم، امّا چون به دبیرستان رسیدیم این آرزو رنگ باخت و محو شد و آرزوی وصول به دانشکده به جای آن نشست. لابد کسانی هم که می خواهند ثروتمند شوند به همین ترتیب اغوا می شوند: اول صد تومان، بعد هزار تومان، و بعد هزاران _ و برو که رفتی؛ و همچنان وصول ناپذیر! یاذ پدربزرگ بخیر، که این قضیه را به نحوی دیگر تعبیر می کرد می گفت کسی که همه اس جمع کند و باز هم حرص بزند نشانۀ این است که درونش خالی و روحش کوچک است، چون هر تلاش و تقلایی که می کند باز میبیند که بی نیاز نشده _ نه این که نشده حریص تر هم شده، مثل همین حاجی شریف خودمان. می گفت اینها گرگ صفت اند. فرق گرگ با شیر این است که گرگ وقتی به گله می زند هر چه را بیابدخفه می کند _ از بس حریص است؛ امّا شیر که روحی بزرگ دارد یکی را می خورد و با بقیه کاری ندارد.
تعطیلات آمد و با تعدادی از رفقا در کوچه ویلان شدیم _ به قول مادربزرگ مثل سگ پاسوخته. فقط تعدادی، چون اکثر بچه ها در مقام «وردست» به والدینشان کمک می کردند: عده ای خشت بُری، عده ای پادوی مغازه، عده ای تخمه فروشی و عده ای نخودشورفروشی _ وتعدادی هم هیزم کشی از جنگل _ حرفۀ پدر را باید فرا گرفت. من و حسن پسر وکیل حسین و پسران دوماموستا، چون پدرانمان با رنج و زحمت آشنا نبودند، ناچار به تبعیت از آن ها و عرف محل استراحت می کردیم، هر چند استراحت پاداش کارو جلوه ای از زندگی است که جلوۀ دیگرش کار است، و ما کاری نداشتیم. حتی آشتغال آدم و حوّا را هم نداشتیم: چون آن دو بزرگوار لا اقل برای فرار از بیکاری هر روز بالا جبار «برگ انجیر» را عوض می کردند؛ و روز را با برگ تازه شروع می کردند _ وای آدم هوس خوردن انجیر می کند. و مثل این که این مهمّ از نظر اولیای امور پنهان نمانده بود، چون ظاهراً داشتند ما را هم احتیاطاً برای عوض کردن احتمالی «برگ انجیر» _ و بعد ها خوردن انجیر _ در روز هایی که از بهشت عادی زندگی به دنیای زناشویی تبعید می شویم آماده می کردند.
این روزها صحبت ختنه سوران است، و مادر بزرگ است که از حضرت ابراهیم و هاجر و سارا (ع) داستان ها نقل می کند و تعریف می کند که چگونه این زن لجوج و بیب گذشت این پیر مرد را خواباند و بر خلاف عقل و منطق زنانه او را «سنت» کرد. گفتم بی گذشت؟ باز هم تکرار می کنم. آخر شما را به خدا بگویید: مردی رفته و زنی گرفته است _ کجای این کار خلاف شرع است؟ وانگهی شرع را چه کسی وضع می کند؟ _ خود او است و تو دیگر نباید به او ارائۀ طریق کنی! و تازه این زن هیچ متوجه این نکته نیست که لغزش احتمالی زن یا مرد و تسلیم و تمکینش به احساسات آتی و زو گذر _ یا به چیزی که از آن به عنوان خیانت یکی به دیگری تعبیر می شود _ به معنای قطع علاقۀ این با آن یا بلعکس نیست، و مرد یا زن، بسته به مورد، چون به خانه و بستر زناشویی باز آمد باز همان است که بود و ذرّه ای از محبتشسبت به همسر کاسته نشده است، تازه اگر در اثر تجربه ای که کسب کرده و فرصت مقایسه ای که داشته این محبت نسبت به سابق بیشتر نشده باشد! درست هم هست قلب و احساسش را برای شوهر نگه داشته، و چیز دیگری را به بیگانه داده! اروپایی ها که دیگر بهتر از ما به زندگی واردند: گذشته از این، خانواده اقساط اتومبیلشان عقب افتاده، خانم با موافقت آقا می رود و روزی یکی دو ساعت _ فقط یکی دو ساعت، آن هم برای مدتی معین _ «کار» می کند، تا قسط های عقب افتاده پرداخت می شود _ و در این ضمن ذره ای از محبت ژوسلین به فیلیپ کم نشده و کمترین خللی در ارکان محبت فیلیپ نسبت به ژوسلین راه نیافته، و روابط نه تنها سرد نشده بلکه گرم هم شده، زیرا حالا که اقساط عقب افتاده را پرداخته اند می توانند با خیال راحت تری به هم برسند و از تعطیلات آخر هفته بیشتر لذت ببرند! آن مدت معین که گذشت دیگر محال است که ژوسلین هب تلفن خواستارانِ «کار» پاسخ بدهد، و فیلیپ است که گوشی را بر میدارد و نار به سؤالی معمولی پاسخ دهد می گوید: «می بخشید آفا، خانم دیگر کار نمیکند!» _ و همین. وحالا نگاه کنید _ هر چه نگاه می کنم میبینم خیلی از قافله عقبیم!… راه درازی در پیش داریم تا به اروپایی ها برسیم و خیال نمیکنم هرگز برسیم، چون همانطور که مت پیش میرویم ان ها هم بیکار نمی نشینند و فاصله و مسافت را حفظ می کنند. خیلی «پیش» رفته اند!… همین پارسال پیرارسال بود که آدمی مثل رئیس جمهور فرانسه در شب عید میلاد کلّی از دختر های فرانسوی تشکّر کرد که با اخلاق و اطوار خوب و زیبایشان چقدر توریست به کشور جلب کرده اند و چقدر بر درآمد کشور افزوده اند… «پیشرفت» را میبینی _ آن وقت ما اینجور!… تازه فرانسه خیلی از آمریکا عقب است!
البته مادر بزرگ سعی می کند با خنده و کمک گرفتن از کلمات و جملات ندائی و استعجابی و چیز هایی مانند «به قدرت خدا» و «جبرئیل امین» و نقل قصص و روایات، با چاشنی وقایع ضمنی خنده دار و مطالبی از این قبیل از خشونت داستان بکاهد و حتی عمل را با بخش آخر کلمه (ختنه سوران) تطبیق کند و آن را به قیافۀ «سور» بر ما جلوه گر سازد. ما هم البته اولاً چندان بخیل و ممسک و بی گذشت نیستیم که از این ایثاراندک در راه وصول به «بهشت زناشویی» دریغ داشته باشیم و ثانیاً می دانیم که زن ها در این گونه مسائل صلاحیت بیشتری دارند؛ بعلاوه مواقعی که با رفقا اسباب و ابزارمان را با هم مقایسه می کنیم از این که می بینیم زائده ای داریم احساس «بیهودگی» می کنیم.
صبح روزی تازه چشم از خواب گشوده بودیم که آمدند و من و احمد و محمود، پسر های خاله فرشته، و صدیق پسر خاله رحیمه و اسماعیل پسر خاله فاطی را جمع کردند و بردند خانۀ خاله رعنا، که شوخی تاریخ نقش خانۀ ابراهیم را بر آن تحمیل کرده بود. این را هم میدانستیم که مقداری نقل و نبات تهیه کرده اند، بتابراین تردیدی نداشتیم که سوری خواهد بود شاهانه. تصور می کنم که من نفر سوم بودم _ مادر بزرگ اصراری نداشت در این که اولین نفر باشم، چون سید دلاکی که آورده بودند هر چند که می گفتند دستش بسیار خوب و مبارک است در شهر کوچک ما شناخته نبود، و مادر بزرگ معمولاً به نشناخته و ندیده اعتماد چندانی نداشت _ درست هم فکر می کرد. گمان می کنم نفر سوّم بودم. شلوارم را در آورده بود _ منظورم مادربزرگ است، چون محال بود بگذارم کسی جز مادربزرگ دست به گره تنبانم بزند _ اصلاً این یک مسألۀ حیثیتی بود! _ و قطیفه ای به دور کمرم پیچیده بود _ و من به قیافه ی عکسی که از ملانصرالدین در حالی ارائه می کنند که پس از مصرف بنگ در حمام به تصور این که تأثیر نکرده برای اعتراض به دکان